લગભગ ૭૮ વર્ષ પહેલાં અમેરિકામાં એક હીરો દેખાણો. એનું
નામ છે બૅટમેન. બૅટમેનનું રૂપ લેતા આ પાત્રનું વાર્તામાં મૂળ નામ હતું બ્રુસ વૅઈન.
બ્રુસ વૅઈન એક રંગીલો કરોડાધિપતિ હતો જેણે નાનપણમાં જ ગુંડાઓ દ્વારા શેરીમાં તેનાં
માતાપિતાને રહેંસી નખાતાં જોયાં હતાં. એ સમયે એણે મનમાં ગાંઠ વાળી હતી કે
શહેરમાંથી ગુંડાગીર્દીનું નામ ભુંસી નાખીશ. તેણે એ માટે લડાયક બચાવ વિદ્યાઓમાં
નિપુણતા મેળવી. સાઈકલમાં ફેરવાઈ જાય એવી કાર, સબમરીન અને ખાસ પ્રકારનાં વિમાન જેવાં પોતાનાં આધુનિક વૈજ્ઞાનિક ઉપકરણો
બનાવ્યાં. તેણે પોતાનો એક ખાસ પહેરવેશ પણ તૈયાર કર્યો જે તેને ખુલ્લી હવામાં
ઉડવામાં સગવડભર્યો હોવાની સાથે તેની ઓળખને પણ છૂપાવી શકતો હતો. રાત્રે રાત્રે તે
ચામાચિડીયાંનાં એ પહેરવેશમાં શહેરની લટારે નીકળી પડતો અને દિવસે તેની પ્રયોગશાળા
અને ચામાચિડીયાની ગુફા જેવી સંતાવાની જગ્યાની તૈયારીમાં વ્યસ્ત રહેતો. તેનું
જન્મનું વર્ષ ૧૯૩૯ છે.તેની આજ સુધીની ટકી રહેલી અનેકગણી લોકચાહના માટે તેનાં
કાલ્પનિક શહેર ગોથમમાં ગુન્હાની સામેની તેની લડતની કહાનીઓનો જેટલો ફાળો છે એટલો જ ફાળો કૉમિક્સ, એનીમેશન ફિલ્મ્સ, ટીવી સિરીયલ્સ
અને હોલીવુડનીફિલ્મો જેવી નવી નવી રીતે કરાતી રહેતી તેની રજૂઆતોનો પણ રહ્યો છે.
૧૯૩૯ બીજાં વિશ્વયુધ્ધની પણ શરૂઆતનું વર્ષ છે. એ
પહેલાંનાં વર્ષો ધ ગ્રેટ ડીપ્રેશન તરીકે જાણીતાં મહા આર્થિક મંદીનાં વર્ષો હતાં.
દારૂબંધીને કારણે વધેલ દારૂની ગેરકાયદેસરની હેરાફેરીને પરિણામે અમેરિકાનાં
શહેરોમાં સંગઠિત ગુનાખોરીનો પારો પણ ઊંચો ચડતો જતો હતો. આવાં નિરાશજનક
વાતાવરણમાંથી લોકોને બહાર લાવવા માટે ૧૯૩૮માં અમેરિકાના મહાનાયક કલ્પનાપાત્ર
સુપરમેનનો જન્મ થ્યો. અમેરિકન ધ્વજના લાલ અને વાદળી રંગનો તેનો પહેરવેશ અને
ક્રિપ્ટન નામના બીજા ગ્રહમાંથી આવીને દેશાગત અમેરિકન બનવું એ તેની ખાસ પહેચાન બની.
તેનું પોલાદી શરીર બીજાં બધાં કરતાં તાકાતવાન હતું અને તેને ક્ષ-કિરણી દષ્ટિની
કુદરતી બક્ષિસ હતી. બહુ ગમી જાય તેવા ખબરપત્રી, ક્લાર્ક કેન્ટ, તરીકે તેણે
લેક્ષ લુથર અને બ્રેનીઆક જેવા દુષ્ટ વૈજ્ઞાનિકો સામે લડાઈઓ લડી.સુપરમેનની સફળતાએ
નેશનલ પબ્લીકેશન્સનાં ડીટેક્ટીવ કૉમિકસ (જે પછીથી ડીસી કૉમિક્સ તરીકે જાણીતું થયું) દ્વારા બૅટ્મેનનું સર્જન કરાયું.
બૅટમેન અલગ હતો. એ બીજા ગ્રહ પરથી નહોતો આવ્યો. તેની પાસે પરમ શક્તિઓ પણ નહોતી. એ તો સંગઠીત
ગુનાખારીનો ભોગ બનેલ એક નાગરીક હતો, એ ગામડાંનો ગમાર પણ નહોતો; તેની પાસે ધન
હતું અને દિમાગ પણ હતું. સુપરમેનના
શત્રુઓ દુષ્ટ ખેરખાંઓ હતા જેમની પાસે જબરદસ્ત બુધ્ધિશક્તિ હતી, જ્યારે બેટમેન પોતે જ બહુ મેધાવી હતો. તેણે ગુનાખોરીની સામે લડવા માટે
બૅટમોબીલ, બૅટપ્લેન, એક ખાસ ઉપયોગી પટ્ટો અને બુમરેંગ જેવું બૅટરેંગ જેવાં સાધનો વિકસાવ્યાં
હતાં. જેમ દેવળનો ઘંટારવ આકાશમાંના દેવદૂતોને ભક્તોને દુષ્ટોના ત્રાસમાંથી બચાવવા
માટે મદદની જરૂર છે એમ જાણ કરવા માટે વપરાય છે તેમ રાત્રે ગૉથમ પોલીસ બૅટમેનને જાણ
કરી શકે એવું બૅટ-સિગ્નલ પણ તેણે વિકસાવ્યું હતું.તે ચામાચિડીયામાં ફેરવાઈ જતો પણ
કાઉંટ ડ્રેકુલાની જેમ લોકોનું લોહી ચૂસવાને બદલે તે તેમનો તારણહાર બની રહેતો.
શરૂનાં વર્ષોમાં ગુનાખોરોને મારી નાખતાં બૅટમેનને દર્દ ન
થતું. એ બધી લડાઈઓ એણે એકલે હાથે લડી હતી. અંધીયારાં, ખખડતાં જતાં ગૉથમ શહેરને, યુધ્ધ પછીના
સમયમાં, હવે બાળકો
કિશોરોમાં નવી દુનિયાની આશાઓ જગવે તેવાં સ્વરૂપમાં ફેરવી કાઢવામાં આવ્યું. હિંસાની માત્રા ઘટાડી કાઢવામાં આવી અને તેને બદલે પરદા
પર 'ફટાક' 'ધડામ' જેવાં હળવાં મથાળાંવાળી મારામારીથી કામ લેવાવા લાગ્યું. કડકાઈભરી
મર્દાનગીવાળા તેના પહેરવેશને બદલે લાલલીલા પહેરવેશવાળો એક સાથી રોબીન હવે તેની
સાથે જોવા મળવા લાગ્યો. જેમ શેરલૉક હોલ્મ્સને પોતાનાં તારણોની ચર્ચા કરવા ડૉ.
વૉટસન જેવા સાથીદારની જરૂર હતી એમ જ બૅટમેન પણ હવે તેની સાથે વાતો કરી શકે એવો એક
સાથીદાર અપાયો.
૭૦ના દાયકામાં બૅટમેન અને રોબિન ભભકાદાર, દાઢમાં કાંકરો ભરેલા સંવાદો અને ધમાલમસ્તીવાળી લોકપ્રિય ટેલીવિઝન શ્રેણીનાં
ચલણી પાત્રો બની રહ્યાં હતા. તેમનાં વસ્રપરિધાન અને સંગીતમાંથી પણ હાસ્યની છોળો
ઊડતી. પરિણામે એવી અફવા ફેલાવા લાગી કે બૅટમેન ગૅ છે અને તેને રોબિન જોડે આડો
વ્યવહાર છે. ધીમે ધીમે અફવાઓ દોષારોપણમાં ફેરવાતી ગઈ કે આવી સમલૈંગિક કામુકતા
ઉફસાવતી શૈલીને કારણે સીરીયલ જોનાર બાળકો પર ખરાબ અસર પડે છે. પ્રકાશકો અને ચાહકો
હલબલી ગયા.રોબિનનાં પાત્રને મારી નાખ્યું. નવા હપ્તાઓમાં બૅટમેનને સ્ત્રીઓમાં
પૂરતો રસ લેતો પણ બતાવવાનું શરૂ કરાયું. એ માટે બૅટ્ગર્લ અને બૅટ્વુમન જેવાં નારી
પાત્રોને પણ જીવંત કરાયાં. પણ પેલી છાપ ભુંસાતી નહોતી.
હોલીવૂડની ફિલ્મોએ બૅટમેનને નાટકીય રીતે બદલી નાખ્યો.તે
હવે વિચારશીલ, જાગૃત, ચોકીદાર તરીકે રજૂ કરાવા લાગ્યો. દુનિયાના શ્રેષ્ઠ ડીટેક્ટીવ હોવા ઉપરાંત
તે કાળ સમો યોદ્ધો અને મર્દાની ઝુંબેશકાર તરીકે પેશ થવા લાગ્યો.મધ્યકાલિન અને
બીબ્લીકલ વર્ણનોની પૂરેપૂરી મદદ લેવામાં આવવા લાગી. એ સમયનાં વિદૂષકનાં ખોટાડાં
હાસ્યની સામે તેને કરડાકીભર્યો ભ્રૂભંગ ધારણ કરેલો બતાવાતો.બહુ કામુક
વસ્ત્રપરિધાનથી પીડાત્મક કસક ઉપજાવતી કૅટવુમનની કે જેનું ચુંબન પણ વિષથી ભરેલ
રહેતું એવી પૉઈઝન આઈવી જેવી માદક વિષકન્યાની રજૂઆતની સામે બૅટમેન એકાંત સંન્યસ્ત
મુદ્રામાં રજૂ કરાતો હતો. તેની કામુક કે સમલૈંગિક જૂની છાપને ભુંસવા માટે તેની
દેખાવડી સ્ત્રી વિરોધીઓની સામે તેના દુશ્મનોને હવે ખાસ્સા કદરૂપા ચિત્રાતા હતા.
સાંકડી ટાઈટ ઈજારવાળા મનોહર નાયકને બદલે તેને હવે ગ્રીક મર્દાના હીરો જેવો રજૂ
કરાતો હતો. ૭૦ના દાયકાના
બૅટમેન-રોબિનને રજૂ કરવાના પ્રયાસથી હટીને ૧૯૯૭ની ફિલ્મોમાં 'બૅટમેન અને રોબિન' સિવાય હવેબૅટમેનના સ્ત્રીપાત્રો
સાથેના સંબંધોમાં પીડા અને દુઃખ વણાયેલાં જોવા મળતાં હતાં.
ગુંડાઓ સાથે લડતા જાંબાઝ નાયકથી રોબિન સાથે વાતોડીયા
નાયક અને પછી છૂપા તારણહાર જેવાં સ્વરૂપોમાં બૅટમેનનું થતું ગયેલ રૂપાંતર અમેરિકન
સમાજની બદલતી જતી તાસીરનું પ્રતિબિંબ કહી શકાય. ગોથમ શહેરની અંધારી બાજૂઓ,તેનું હંમેશાં કોઈને કોઈ મોટાં સંકટની ધારે જ રહેવું જેવાં પરિમાણોને કારણે
અમેરિકાની સજગ ન્યાયપધ્ધતિ માટેની આંધળી દેખાતી તરફદારી અને સર્વસામાન્ય ન્યાય
તંત્રવ્યવસ્થા તરફ ભરોસાનો અભાવ નવાઈ પમાડે છે. આજે ૭૫+ની ઉંમરે પહોંચેલ બૅટમેને આ
બાબત વિચારવા જેવું છે.
ધ સ્પિકીંગ
ટ્રી માં ૩ ઓગસ્ટ,૨૦૧૪ના રોજ
પ્રકાશિત થયેલ
§ દેવદત્ત.કૉમ,પરના અસલ અંગ્રેજી લેખ, The Batman Mythosનો અનુવાદ
§ અનુવાદકઃ અશોક વૈષ્ણવ, અમદાવાદ ǁ ૭ જુન, ૨૦૧૭
ટિપ્પણીઓ નથી:
ટિપ્પણી પોસ્ટ કરો